Korytkowski Jan Ignacy (1824–1888), historyk, archiwista i bibliotekarz, kanonik, oficjał i biskup nominat gnieźnieński. Ur. 31 XII na przedmieściu Słomianka w Gnieźnie, syn Ignacego i jego drugiej żony Marianny z Wleklińskich, która po śmierci męża (1828) wyszła powtórnie za mąż (1835) za płatnerza, wdowca Józefa Jasińskiego, chrzestnego ojca K-ego. Ojciec K-ego, kucharz, bywał zatrudniony najprawdopodobniej głównie u wyższych duchownych katedralnych, m. in. u biskupa sufragana i oficjała gnieźnieńskiego Marcina Siemieńskiego. K. uczęszczał najpierw do szkoły miejskiej w Gnieźnie, a od dwunastego roku życia do gimnazjum w Trzemesznie, gdzie pozostawał pod dużym wpływem nauczyciela religii i jęz. polskiego, ks. Feliksa Kaliskiego. Po maturze, w jesieni 1847 r. wstąpił do seminarium duchownego w Poznaniu i po wyświęceniu na subdiakona (30 IX 1849) już 15 XI zapisał się na Wydział Teologiczny uniwersytetu w Monasterze. Na podstawie dysertacji De iuramento (druk. w jęz. polskim w Gnieźnie 1869), po publicznej jej obronie, uzyskał 30 VI 1851 r. stopień licencjata teologii. Wróciwszy do Poznania, 10 VIII otrzymał K. święcenia kapłańskie, po czym objął posadę wikarego i mansjonarza w Śremie. Dn. 1 VII 1852 r. został powołany do seminarium nauczycielskiego w Paradyżu, gdzie przez rok uczył religii i jęz. niemieckiego. W lipcu 1853 r. z powodu choroby odszedł z seminarium, pełnił jednak funkcje tymczasowego wikarego w Strzelnie. Po wyzdrowieniu, od 1 I 1854 r. był wikarym i altarzystą w Krotoszynie, a równocześnie nauczycielem religii w tamtejszym gimnazjum. W kwietniu 1855 r. na podstawie prezenty patrona, właściciela dóbr Józefa Chełkowskiego, dostał zarząd parafii w Trzcinicy (pow. Kępno), na którą był kanonicznie instytuowany dopiero 26 I 1860 r.

Pierwszy raz zapoznał się K. z więzieniem pruskim odsiadując z początkiem 1864 r. czternaście dni za wydanie w r. 1863. u J. B. Langego w Gnieźnie tłumaczenia książki ks. Józefa Wicka (drukowanej bez przeszkód po niemiecku) pt. „Prawdziwa religia, książeczka ludowa”. Zarzucano tłumaczowi obrazę Lutra oraz zamiar podżegania ludu do udziału w powstaniu przeciw Rosji. Z dn. 3 X 1868 r. objął K. prodziekanat dekanatu kępińskiego. Ponadto od listopada t. r. pełnił obowiązki cenzora ksiąg na archidiecezję poznańską, a od stycznia r. n. egzaminatora prosynodalnego. W październiku 1869 r. został dziekanem dekanatu kępińskiego i powiatowym inspektorem szkół parafialnych, a 9 XII t. r. arcbp. M. Ledóchowski mianował K-ego kanonikiem kapituły metropolitalnej w Gnieźnie (instalowany w lutym 1870 r.). Nadto pracował K. jeszcze jakiś czas w poznańskim konsystorzu generalnym, a od kwietnia 1872 r. administrował parafią trzcinicką, po czym objął urząd radcy konsystorza generalnego w Gnieźnie. W l. 1872, 1873 towarzyszył arcbpowi Ledóchowskiemu w wizytacjach obu archidiecezji, gnieźnieńskiej i poznańskiej. W okresie nasilenia Kulturkampfu, po tzw. i stawach majowych z r. 1873, gdy władze pruskie aresztowały pierwszego tajnego zarządcę archidiecezji gnieźnieńskiej kanonika W. Wojciechowskiego, arcbp Ledóchowski, już z więzienia w Ostrowie, konspiracyjnie mianował K-ego tajnym zastępcą oficjała gnieźnieńskiego, a wkrótce potem papież – delegatem apostolskim w archidiecezji gnieźnieńskiej. Już jednak w lipcu 1874 r. – za nielegalne wykonywanie praw biskupich – został skazany wyrokiem sądu powiatowego w Gnieźnie na natychmiastowe, bez prawa odwołania, pozbawienie prawa pobytu w Wielkim Księstwie Poznańskim, na Śląsku, w Prusach Zachodnich i w rejencji Frankfurt nad Odrą oraz na 9 miesięcy więzienia. Okres do uprawomocnienia wyroku K. przebył kolejno w Berlinie, Stargardzie i w Kołobrzegu, po czym powrócił do Gniezna i 17 IX 1874 r. został odstawiony do więzienia w Trzemesznie, z którego wyszedł 17 VI 1875 r.

Więzienie to stanowi wyraźną cezurę w życiu K-ego. Przed ostrą fazą Kulturkampfu K. spełniał różne funkcje: redagował w l. 1856–7, wspólnie z ks. Pawłem Fabiszem, pismo „Przyjaciel Ludu Katolickiego”, przełożył z drugiego wydania niemieckiego ks. Hieronima Trento „Kazania na Wielki Post” (Gniezno 1869). Wygłaszał też i drukował mowy żałobne: w r. 1866 na pogrzebie gen. Piotra Szembeka i w r. 1871 na pogrzebie Napoleona Kręskiego. Ułożył nadto wydany bezimiennie w r. 1876 „Wybór nauk na uroczystości N. Panny Marii z dzieł i rękopisów słynnych kaznodziei zebranych i opracowanych” oraz dwie obszerne książki do nabożeństwa Poradnik niebieski (wyd. l. 1876, wyd. 2. 1877 specjalne, dużym drukiem, dla osób o słabym wzroku) i Perła niebieska (Gniezno 1889).

Przejścia więzienne wpłynęły na zahamowanie działalności społecznej i zwróciły aktywność K-ego w innym kierunku. Już w r. 1874, po śmierci prepozyta i bibliotekarza kapituły ks. Jana Zienkiewicza, któremu K. poświęcił wspomnienie wydane w r. 1883, kapituła wybrała K-ego bibliotekarzem. Po powrocie z więzienia K. rozpoczął porządkowanie biblioteki, a także archiwum kapitulnego i w związku z tym, zapewne też z obawy przed represjami pruskimi, odmówił arcbpowi Ledóchowskiemu przyjęcia stanowiska tajnego prowikariusza na archidiecezję gnieźnieńską (1876). W ciągu 4 lat K. uporządkował bibliotekę kapitulną i sporządził istniejący do dziś katalog systematyczny i kartkowy, z kolei uporządkował też archiwum kapitulne.

W toku tych prac K. zgromadził ogromny materiał do dziejów metropolii gnieźnieńskiej. Uzupełniał go badaniami w innych archiwach kościelnych oraz źródłami drukowanymi i opracowywał biografie, przede wszystkim arcybiskupów gnieźnieńskich, przedstawiając je na posiedzeniach Wydziału Historyczno-Literackiego Tow. Przyjaciół Nauk Poznańskiego, którego członkiem został przed r. 1878. Tak powstawały dwa ogromne dzieła K-ego, drukowane zeszytami: Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieźnieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych (Gniezno 1883 I–IV) i Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od r. 1000 aż do r. 1821, dzieło w większości drukowane pośmiertnie, w pięciu tomach, w l. 1887–92, wykończone i korygowane przez ks. A. Kanteckiego. Wcześniej wydrukował K. Katalog arcybiskupów gnieźnieńskich w „Rocznikach Tow. Przyjaciół Nauk Poznańskiego” (1881 XI) i kilka życiorysów (m. in. także w „Rocznikach Tow. Przyj. Nauk”). Przed śmiercią K. wydał jeszcze w r. 1888, z dedykacją dla arcybiskupa J. Dindera, Brevis descriptio historico-geographica Ecclesiarum Archidioecesis Gnesnensis et Posnaniensis… W przedmowie do I tomu Prałatów K., powołując się na swój brak doświadczenia w pracy historycznej, podkreślał, że celem publikacji jest jedynie wydobycie i udostępnienie materiałów źródłowych. Już ówczesna krytyka zarzucała K-emu drobiazgowość i brak krytycyzmu (W. Abraham, W. Chotkowski, F. Papée, A. Kantecki), pomijając skłonność do panegiryzmu w naświetleniu materiału. K. nie rozporządzał nadto całkowicie pełnym materiałem dotyczącym katedry gnieźnieńskiej, nie mógł bowiem wykorzystać archiwum konsystorza gnieźnieńskiego, skonfiskowanego przez prokuratora gnieźnieńskiego Perkuhna; wykorzystywał jednak, pozostawiony w Archiwum kapitulnym (przy oddzieleniu go w r. 1830 od konsystorskiego), summariusz, obejmujący 665 stron: „Excerpta ex actis consistorii Gnesnensis ab a. 1404”.

Jako bogaty zbiór informacji, obie prace K-ego, Prałaci… i Arcybiskupi…, zachowały jednak do dziś znaczną wartość. W miarę publikowania kolejnych zeszytów Prałatów i kanoników rosło uznanie dla K-ego; podziwiano jego benedyktyńską pracowitość. K. został wybrany członkiem korespondentem krakowskiej Akademii Umiejętności, a w jesieni 1887 r. ks. Władysław Chotkowski, jako dziekan Wydziału Teologicznego UJ, wręczył mu w Gnieźnie dyplom honorowego doktora teologii.

W okresie przed ponownym obsadzeniem arcybiskupstwa władze pruskie zainteresowały się osobą K-ego. W r. 1884 landrat gnieźnieński Nollau wydał o nim opinię, że jest w kapitule mało znaczący i uległy. Zapewne opinia ta przyczyniła się do mianowania K-ego oficjałem gnieźnieńskim w r. 1886, zaraz po objęciu arcybiskupstwa przez Niemca Juliusza Dindera. Już na łożu śmierci otrzymał K. nominację na sufragana gnieźnieńskiego z tytułem biskupa hermopolitańskiego; nie doszło jednak do konsekracji. K. umarł 14 V 1888 r. jako biskup nominat. Po manifestacyjnych uroczystościach pogrzebowych pochowano go w katedrze gnieźnieńskiej, w kaplicy Gembickich.

Fot. w Arch. Archidiec. w Gnieźnie Il. I A. 27 i „Kłosy” 1887 s. 357; – Estreicher; Finkel, Bibliografia; Wojtkowski A., Bibliografia historii Wielkopolski, P. 1934–6; W. Enc. Ilustr.; Boniecki; Katalog dzieł nakładowych księgarni J. B. Langego w Gnieźnie, [b. d.]; – Abraham W., (rec. t. I i II Arcybiskupów gnieźnieńskich), „Przegl. Pol.” T. 92: 1889 s. 201–3; B. J. K., Wspomnienie o półwiekowym istnieniu księgarni i drukarni J. B. Langego w Gnieźnie, poświęcone pamięci jej założyciela Jana Bernarda Langego (ur. 1817, f 1881), Gniezno 1889 s. 18–9; Chotkowski W., X. J. K Wspomnienie pośmiertne, „Przegl. Pol.” 1888 t. 4 s. 566–74; Jarochowski K., Prace ks. J. K-ego, „Przegl. Pol.” 1882 t. 1; Kantecki A., Ks. J. I. K., „Roczniki Tow. Przyj. Nauk Pozn.” (T. 17: 1890) i odb. s. 3–7; Karwowski S., Historia Wielkiego Księstwa Poznańskiego, P. 1920 II s. 480–2; tenże, Ks. Dr Antoni Kantecki, P. 1890 s. 325; Korotyński W., X. J. K., „Tyg. Ilustr.” 1888 nr 281 s. 308–10; Zieliński Z., Tajna administracja archidiecezji gnieźnieńskiej w czasie „Kulturkampfu” (1874–1886), „Nasza Przeszłość” T. 24: 1966 s. 243–57; tenże, Wykonanie ustawy sejmu pruskiego z 11 maja 1873 na terenie archidiec. gnieźnieńskiej i poznańskiej, w: Studia historyczne, L. 1968, Rozprawy Wydz. Hist.-Filol., nr 34; tenże, Zarząd majątkiem kościelnym w archidiecezji gnieźnieńskiej w czasie Kulturkampfu, „Prawo Kanoniczne” 1967; – „Ateneum” T. 50: 1888 s. 576; „Bibl. Warsz.” 1888 t. 6 s. 519–21; „Gaz. Warsz.” 1860 nr 146; „Goniec Wpol.” 1888 kwiecień-maj; „Kłosy” 1887 nr 1171 s. 357–9 (fot.); „Kur. Pozn.” 1882 nr 70, 73, 1888 nr 111, 112, 115, 116 i dod. do nr 117; „Kwart. Hist.” 1888 s. 682–3; „Nowa Ref.” 1882 nr 11; „Przegl. Bibliograf.-Archeol.” III, IV; „Przegl. Kośc.” R. 10: 1888 s. 402; „Przegl. Pol.” 1887/88, s. 682; – K. J., Prałaci i kanonicy gnieźnieńscy Gniezno 1883 IIs.295–7 (autobiografia); – Arch. Archidiec. w P.: Akta Arcybiskupie, Personalia WJX J. K-ego Kanonika Metropolitalnego 1871–1873 Lit. K. Nr. 117 sygn. OA 995, Listy arcybiskupa Ledóchowskiego sygn. Zg. 133/10 k. 11, Akta Konsystorza Generalnego Arcybiskupiego Poznańskiego, tyczące się kościoła w Trzcinicy dek. kempińskiego II 1802–1887 sygn. Gen. Trzcinica vol. II, Akta Arcybiskupie Generalia cenzury książek sygn. OA 1971; Arch. Państw. w P.: Oberpräsidium XXIV D I 13 fol. 36, Oberpräsidium XXIV D I 29 fol. 2–8; Polizeipräsidium nr 7015, Oberpräsidium D III b 17/11 von 1863, Odpisy wyroków na K-ego w r. 1864: Kreisgericht Gnesen z 12 II, Appelations-Gericht zu Bromberg 27 VI, Königl. Obertribunal Senat für Strafsachen erste Abtheilung w Berlinie z 23 XI; Arch. Paraf. Św. Wawrzyńca w Gnieźnie: Akta metrykalne; B. Ossol.: Listy do ks. Sadoka Barącza z r. 1872 2756/11 i do Wojciecha Kętrzyńskiego z r. 1883 6214/II.

Maria Wojciechowska